GENEL İŞLEM KOŞULLARININ DENETİMİ

A.    GİRİŞ

Bu çalışmada mevzuat, içtihatlar ve doktrin çerçevesinde genel işlem koşulları ele alınmaktadır.

B. GENEL İŞLEM KOŞULLARI TANIMI

Genel işlem koşulları (bundan sonra “GİK” olarak da anılacaktır), 6098 s. kanun m. 20/1’de ‘‘Bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir.’’  şeklinde tanımlanmıştır. GİK hukuken sözleşme hükmü niteliğindedir. Bu koşulların sözleşme kapsamında geçerli olabilmesi için karşı tarafça bilinmesi ve kabul edilmesi gerekir. GİK’in kabul edilmesiyle, bu koşullar bağlayıcılık ve geçerlilik kazanır.

C. GENEL İŞLEM KOŞULLARININ UNSURLARI

Mevzuattaki düzenlemeden de anlaşılacağı üzere, genel işlem koşulları ileride çok sayıda benzer sözleşmede kullanılmak amacıyla hazırlanmalıdır. Bir hükmün GİK sayılabilmesi için:

• Sözleşme yapılmadan önce hazırlanmış olması,

• Tek taraflı olarak düzenlenmiş olması,

• İleride çok sayıda benzer sözleşmede kullanılmak amacıyla hazırlanmış olması,

• Karşı tarafa sunulma biçimiyle iletilmiş olması,

gerekmektedir.

“Sözleşme hükümlerinin genel işlem koşulları olarak kabul edilebilmesi için bu hükümlerin; önceden tek taraflı olarak, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanılmak amacıyla düzenlenmiş ve karşı tarafa sunulma biçiminde iletilmiş olması gerekir. Ancak bu unsurların tamamını taşıyan sözleşme hükümleri genel işlem koşulu olarak nitelendirilir. Bu unsurlardan birinin dahi eksik olması, sözleşme hükümlerinin genel işlem koşulu olarak nitelendirilmesine engel olur”  (Yargıtay 11. Hukuk Dairesi 2016/7538 E. 2016/7764 K.).

D. GENEL İŞLEM KOŞULLARININ DENETİMİ

GİK içeren sözleşmeler, özellikle tüketiciler açısından, sözleşmeyi hazırlayan tarafa karşı daha zayıf bir konum doğurabilir. Bu kapsamda TBK’da GİK’in denetimine ilişkin düzenlemelere yer verilmiştir. GİK’in denetimi 3 aşamada yapılır.

1-     Yürürlük Denetimi

2-     Yorum Denetimi

3-     İçerik Denetimi

D.1 YÜRÜRLÜK DENETİMİ

TBK m.21’de ‘‘Karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi, sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verip, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlıdır. Aksi takdirde, genel işlem koşulları yazılmamış sayılır. Sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan genel işlem koşulları da yazılmamış sayılır.’’  hükmüne yer verilmiştir. Buradan da anlaşılacağı üzere GİK’in yürürlüğe girmesi için karşı tarafa açıkça bilgi verilmeli, karşı taraf bu bilginin varlığı ve içeriği hakkında açıkça bilgi sahibi olmalı ve koşulları kabul etmelidir.

Yargıtay 11. Hukuk Dairesi 2016/13425 E. 2018/4484 K.; ‘‘TBK m. 21 uyarınca, bir müşterinin önceden sözleşmedeki genel işlem koşulundan açıkça haberdar edilmesi, tek başına o hükmün geçerli hale geldiğini göstermez. Önceden müşteriye bildirilmemiş olan hükümler, genel işlem koşulu denetimine gerek kalmaksızın, sözleşmenin bir hükmü dahi sayılmamalıdır. Şayet sözleşme, o sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı bir genel işlem koşulu taşıyorsa, yani şaşırtıcı hüküm içeriyorsa, bu nitelikteki hükümler yönünden, müşterinin önceden ve açıkça bilgilendirilmiş olup olmadığı, bu hükmün müzakere edilip edilmediği önem taşımaksızın, o sözleşme hükmü TBK m. 21/2 uyarınca sözleşmeye yazılmamış sayılmalıdır. Yürürlük denetimi kapsamında, genel işlem koşulu niteliğindeki hükümlerden müşterinin önceden ve açıkça bilgilendirilmemiş ve onun tarafından kabul edilmemiş olması halinde veya şaşırtıcı hüküm içermesi halinde o hükümler sözleşmeye yazılmamış sayılır. Böyle bir durumda, sözleşmeyi düzenleyen taraf, sözleşmede yer alan genel işlem koşulu niteliğindeki hükümler olmasaydı, o sözleşmeyi yapmayacak olduğunu söyleyerek, sözleşmenin geçersiz olduğu ileri süremez.’’ denilmektedir. GİK’in sözleşme içeriğine dahil edilmemesinin sonucu sözleşmenin tümden kesin hükümsüz sayılması olmayıp TBK m.22 uyarınca ‘‘Sözleşmenin yazılmamış sayılan genel işlem koşulları dışındaki hükümleri geçerliliğini korur. Bu durumda düzenleyen, yazılmamış sayılan koşullar olmasaydı diğer hükümlerle sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri süremez.’’ dir. Bu hüküm uyarınca, sözleşmeyi düzenleyen taraf sözleşme kurulduktan sonra GİK’in eklenmemiş olduğu sebebiyle sözleşmenin geçersiz sayılacağını ileri süremez. Kanun koyucu taraflar arasındaki hukuki menfaat dengesini korumak adına sözleşmeyi ahde vefa ilkesi gereği ayakta tutarken genel işlem koşulları niteliğindeki hükümleri yazılmamış saymıştır.

Yürürlük denetiminin aşılması halinde yapılması gereken diğer denetim aşaması ‘yorum denetimidir.

D.2 YORUM DENETİMİ

TBK m.23’te ‘‘Genel işlem koşullarında yer alan bir hüküm, açık ve anlaşılır değilse veya birden çok anlama geliyorsa, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorumlanır.’’ ifadeleri yer almaktadır. Bu durumda artık GİK sözleşme içeriğinde yer almaktadır ancak hüküm belirsizlik içeriyorsa hakim düzenleyen değil karşı taraf lehine yorum yapacaktır. Bu denetim yoluyla zayıf olan tarafın menfaatlerinin orantısız olarak tehlikeye girmesinin engellenmesi amaçlanmaktadır. Bu kapsamda GİK yürürlük ve yorum denetiminden sonra en son aşama olarak içerik denetimi yapılır.

D.3. İÇERİK DENETİMİ

İçerik denetimi TBK m.25’te ‘‘Genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamaz.’’ şeklinde yer almaktadır.  İçerik denetimi yapılırken, hükmün dürüstlük kuralına aykırı olup olmadığı, karşı tarafın aleyhine ve onun şartlarını ağırlaştırıcı nitelikte olup olmadığına bakılacaktır. Bu durum Yargıtay kararlarında da sık sık değinilmiştir.

Yargıtay 11. Hukuk Dairesi 2016/8789 E., 2017/7099 K.; ‘‘...İçerik denetimi yapılırken, genel işlem koşulu olduğu ileri sürülen hükmün “dürüstlük kuralına aykırı olup olmadığı, karşı tarafın aleyhine ve onun şartlarını ağırlaştırıcı nitelikte olup olmadığına bakılacaktır. Hangi tür sözleşme hükümlerinin dürüstlük kuralına aykırı ve diğer tarafın şartlarını ağırlaştırıcı nitelikte olduğu hususu Kanunda düzenlenmemiş olup, mahkemece her somut olayda bu durumun tartışılması ve değerlendirilmesi gerekir. İçerik denetimi aşamasında, sözleşme hükmünün dürüstlük kuralına aykırı olduğu ve karşı tarafın şartlarını ağırlaştırdığının tespiti halinde, genel işlem koşulu niteliğindeki bu hükmün, yürürlük denetiminden farklı olarak, Kanunun emredici hükmüne açık aykırılık sebebiyle kesin hükümsüz sayılması gerekir....’’ şeklinde ele almaktadır.

Kısacası Yargıtay kararında içerik denetimi yapılırken dürüstlük kuralının da bir ölçüt olduğunu ve ölçüte uymadığı takdirde genel işlem koşullarının hükümsüz sayılacağını belirtmektedir. İçerik denetiminde yalnızca şekli unsurlar değil, hak ve yükümlülüklerin adil biçimde dağılıp dağılmadığı da gözetilir. Bu nedenle, içerik denetimi her somut olayda, sözleşmenin bütünü incelenerek ve taraflar arasındaki menfaat dengesi gözetilerek değerlendirilmelidir.

E. SONUÇ

Genel işlem koşulları sözleşme özgürlüğünün sınırlandığı istisnai durumlar arasında olduğundan sıkı bir denetim mekanizmasına tabi tutulmaktadır. Yürürlük, yorum ve içerik denetimi olmak üzere üç aşamada gerçekleştirilen bu denetim süreci, özellikle içerik denetimi açısından büyük önem arz etmektedir. Çünkü içerik denetimi, sözleşmeden doğan yükümlülüklerin dürüstlük kuralı çerçevesinde adil biçimde paylaştırılıp paylaştırılmadığını inceleyerek, sözleşme tarafları arasındaki dengenin korunmasını amaçlar. Her ne kadar TBK m. 25 hükmü açık bir yaptırıma yer vermese de dürüstlük kuralını ihlal eden genel işlem koşullarının TBK m. 27 kapsamında yaptırıma tabi tutulması gerektiği yönündeki görüş hem doktrinde hem de uygulamada kabul görmektedir. Ayrıca TBK m.21’de öngörülen “karşı tarafa açıkça bilgi verilmesi, öğrenme imkanı sağlanması ve açık kabul” şartlarını taşımıyorsa, kendine özgü bir yaptırım olan “yazılmamış sayılma” ile karşılaşacaktır. Bu durumda sözleşme ilgili GİK hükümleri olmadan ayakta kalmaya devam edecektir.

KAYNAKÇA

Akçaal, M. (2014). Borçlar Kanunu’nun genel işlem koşullarına dair hükümleri hakkında bir inceleme. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 18(1), 49–69.

Kutluay, E. (2017). Türk Borçlar Kanunu’nda genel işlem koşulları. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 19(Özel Sayı), 1369–1422.

Günday, H. M. (2022, Mayıs). Genel işlem koşullarının içerik denetimi. Uluslararası Necmettin Erbakan Hukuk Kongresi (Cilt 1, ss. 340–344). Konya, Türkiye. [Özet bildiri]

Yeniocak, U. (2013). Borçlar Kanunu hükümlerine göre genel işlem koşullarının yargısal denetimi. Türkiye Barolar Birliği Dergisi, (107), 75–96.